Nekropolie
Stare cmentarze ewangelickie stanowią dziedzictwo kulturowe regionu, które współczesne pokolenie otrzymało w spadku po poprzednich pokoleniach. Są częścią historii tej ziemi i ludzi, którzy tu żyli. I moralnym obowiązkiem współczesnego pokolenia jest troska o pozostawioną spuściznę materialną i niematerialną.
Cmentarze oraz nagrobki od wielu lat stanowią przedmiot zainteresowania turystów i coraz częściej stanowią cel wycieczek. Lokalną atrakcją są stare cmentarze w tym ich położenie, architektura, czy też wiek znajdujących się tam pomników i nagrobków.
Cmentarze, na terenie których znajduje się zieleń stanowią ważne ogniwo w systemie zieleni miast i mniejszych miejscowości. Zielone przestrzenie cmentarzy wywierają niewątpliwy wpływ na kształtowanie się mikroklimatu i odgrywają ważną rolę plastyczną w sylwetce miejscowości. Cmentarz jest przestrzenią symboliczną, przestrzenią sacrum, przestrzenią historyczną, przestrzenią pamięci, przestrzenią kulturową, w końcu przestrzenią turystyczną i ograniczonej rekreacji. Nekropolia wraz z upływem czasu, poprzez rozwój aktywności turystycznej, nagromadzenie wartości historycznych i kulturowych nabiera cech przestrzeni turystycznej i może zostać wkomponowana w strukturę produktu turystycznego. Cmentarz jest celem migracji poznawczych odbywających się najczęściej w ramach turystyki kulturowej, etnicznej, sentymentalnej i szeroko rozumianego krajoznawstwa. Motyw poznawczy realizowany jest podczas indywidualnych lub grupowych wycieczek edukacyjnych, a także podczas zwykłego spaceru.
Sichów / Seichau
Cmentarz ewangelicki w Sichowie (Seichau) w gminie Męcinka znajduje się pod opieką mieszkańców, którzy są aktywni i regularnie go porządkują. Zachowały się tu dorodne drzewa w tym, imponująca główna aleja. Widać ślady po sporej bramie. Niewiele jednak zostało kompletnych nagrobków. Lokalna społeczność chce poszukiwać tego, co przewrócone, przysypane liśćmi i ukryte. W planach jest też budowa ogrodzenia i ustawienia pamiątkowego kamienia. Cmentarz dawnych mieszkańców sąsiaduje z cmentarzem współczesnym. Ten cmentarz nie jest jedyną „pamiątką” po dawnych mieszkańcach. W drugim końcu wsi znajdziemy ruiny dziewiętnastowiecznego mauzoleum rodziny von Gersdorf, znajdującego się w zabytkowym parku.
Pomocne / Pombsen
W miejscowości znajduje się XIX wieczny, ewangelicki cmentarz, położony przy drodze w kierunku Stanisławowa. Jest dobrze utrzymany, nagrobki wciąż czytelne a w tle widać nie tak bardzo odległe Karkonosze. Pomocne, dawniej Pombsen to wieś położona w powiecie jaworskim, w gminie Męcinka. Stary XIX wieczny cmentarz jeszcze kilka lat temu był zdewastowany i zarośnięty, ale dzięki zaangażowaniu miejscowego proboszcza Marka Lacha, został uprzątnięty przez mieszkańców sołectwa. Miejsce ma bardzo dużą powierzchnię i otoczone jest wysokim murem. Możemy zobaczyć tu dziesiątki starych niemieckich nagrobków, jedne są w miarę dobrej kondycji, inne zniszczone. Cmentarz z 1850 roku widnieje na liście zabytków.
Bystrzyca / Wiesenthal
Bystrzyca (Wiesenthal) to długa, łańcuchowa miejscowość w Dolinie Bobru na Pogórzu Kaczawskim położona wzdłuż krętej drogi lokalnej z Wlenia do Bełczyny. Nie brakuje tu ciekawych zabytków świadczących o dawnej świetności wsi. W bezpośrednim sąsiedztwie dawnego kościoła ewangelickiego (obecnie kościół Matki Boskiej z Lourdes) znajdują się pozostałości cmentarza ewangelickiego. Założony został prawdopodobnie w XVIII wieku wraz z przebudową pobliskiego dworu na kościół. Zachowało się tu wiele nagrobków. Przetrwała m.in płyta nagrobna (w formie monumentu) Roberta Müllera – weterana wojen: prusko – austriackiej 1866 i prusko – francuskiej 1870-71 oraz jego żony Christiane Müller zd. Kiesler. Skromniejszy nagrobek z wyrzeźbionym krzyżem i gałązką oliwną należy do Heinricha Weihrmicha, właściciela domu i jego żony Christiane z domu Hamke.
Na cmentarzu znajduje się również pomnik żołnierzy poległych w I wojnie światowej. Zwraca uwagę jego ciekawa, owalna bryła i zwieńczenie z krzyżem.
W Bystrzycy w 2015 roku po raz pierwszy przeprowadzono działania odnowy cmentarza, które zrealizowała grupa około 20 wolontariuszy. Uporządkowali oni wiele powalonych klonów i odbudowali pomnik ku pamięci poległych żołnierzy z I wojny światowej. Od 2016 roku grupa pasjonatów z Niemiec pod przewodnictwem Ingrid Schnabel-Mumme stara się regularnie – dwa razy w roku przyjeżdżać do Bystrzycy z wolontariuszami. Przyjeżdżają oni z Niemiec na 4-5 dni, aby odsłonić stare groby na tym cmentarzu i przywrócić całemu cmentarzowi dawny wygląd. Celem tych działań jest też prezentacja historii ludzi, którzy kiedyś mieszkali w Wiesenthal. Podczas kwerendy w archiwach natrafiono na dokumenty, które pozwalają przypisać zmarłych w grobach do ich dawnych domów, a tym samym do mieszkających tam dziś rodzin.
Żeliszów / Giersdorf
Tuż za kościołem w Żeliszowie koło Bolesławca znajduje się dziewiętnastowieczny cmentarz ewangelicki. Nagrobki chylą się ku ziemi, ciężko odczytać jest tu pozostałe inskrypcje z zanieczyszczonego kamienia. Większość elementów nagrobnych całkowicie porosła bluszczem i widoczne są tylko ich zarysy.
Szklarska Poręba / Schreiberhau
O tym cmentarzu mówi się, że to karkonoski Panteon. Cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie jest niezwykle cenny dla historii karkonoskiego regionu. Są na nim pochowani wybitni naukowcy, pisarze i malarze. Najbardziej znany jest Carl Hauptmann, dramaturg, tłumacz na język niemiecki „Chłopów” Władysława Reymonta. Odnajdziemy tu także grobowce między innymi pisarza i biologa Wilhelma Bölsche, malarza na szkle Juliusa Ludwiga oraz szklarskiej rodziny Preusslerów. Cmentarz ewangelicki w Szklarskiej Porębie to zachowane świadectwo historii. Stary, opuszczony i częściowo zniszczony obiekt jest zachowanym dokumentem 200-letniej historii kurortu pod Szrenicą. Dla miejscowości o charakterze kolonii artystów, jaką była Szklarska Poręba, cmentarz ten ma znaczenie szczególne.
Nekropolia została założona w 1844 r. w Szklarskiej Porębie Dolnej, powyżej kościoła filialnego p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny (dawny zbór ewangelicki z lat 1755-1787). Miejsce ostatniego spoczynku znalazło tutaj wielu twórców niemieckiej literatury i sztuki XIX i XX wieku. Pochowani są też tutaj ludzie związani z produkcją szkła artystycznego, z którego słynęła Szklarska Poręba. Cenny i zabytkowy jest także zachowany starodrzew. Warto odwiedzić to miejsce, by poczuć ducha historii i przekonać się, jak wielu twórców pokochało Karkonosze. Jest tu cicho, spokojnie i nostalgicznie.
Cmentarz od kilku lat jest co roku, przed Dniem Wszystkich Świętych, porządkowany przez grupę wolontariuszy z Niemiec Stowarzyszenie Landsmannschaft Schlesien oraz mieszkańców Szklarskiej Poręby. Dzięki wolontariuszom i ich pracy, cmentarz niczym nie przypomina zaniedbanej nekropolii, jaką był jeszcze kilka lat temu.
Najcenniejszym zabytkiem cmentarza jest pochodząca z drugiej połowy XIX wieku, znajdująca się w górnej cmentarza, kaplica Preusslerów. W XVIII wieku Preusslerowie założyli w okolicach Szklarskiej Poręby huty szkła. Gdy popadły w ruinę, produkcję szkła przejęła huta „Józefina” powstała w 1842 roku, która osiągnęła światową sławę i uznanie.
Na cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej swoje groby mają także inne osoby, które zajmowały się wytwarzaniem i zdobieniem szkła artystycznego. Zwraca uwagę nagrobek rodziny Sacher, specjalistów w artystycznym grawerowaniu szkła. Nagrobek powstał około 1910 roku, ale niestety jego płyta inskrypcyjna została zniszczona w marcu 1998 roku. Miejsca spoczynku mają też tutaj inni miejscowi artyści: mistrz malarstwa na szkle Julius Ludwig czy mistrz szlifierski Ernst Wriese i jego syn, który kontynuował zawód ojca Alfred Wriese (1882 – 1914).
W połowie dolnej części cmentarza, na prawo od głównej alejki pochowany jest mistrz szlifierski August Wennrich (1825-1878), a trochę powyżej, po tej samej stronie spoczywa mistrz szlifierski Oskar Simon (1874-1927). Obaj wywodzili się ze starych, zasłużonych dla hutnictwa szkła rodów. Dawny cmentarz ewangelicki jest znany także jako miejsce ostatniego spoczynku filozofa i literata Carla Hauptmanna (1858-1921), starszego brata laureata literackiej Nagrody Nobla Gerharta Hauptmanna. Pomnik Carla Hauptmanna zaprojektowany został przez jego przyjaciela, wybitnego wrocławskiego architekta prof. Hansa Poelziga w 1925 roku. W latach 1982-1983 nagrobek zrekonstruowano i ustawiono koło muzeum Domu Hauptmannów w Szklarskiej Porębie. Zaś na cmentarzu znajduje się granitowa płyta, upamiętniająca twórcę. W 2021 roku staraniem Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze zakupiono i zamontowano nową płytę nagrobną. Carl Hauptmann był ikoną Kolonii Artystycznej w Szklarskiej Porębie.
Pod cmentarnym murem znajdują się tez dwa nagrobki rodziny Bölsche. Wilhelm Bölsche (1861-1939) był pisarzem i biologiem, popularyzatorem idei ochrony przyrody. Jego sława sięgała daleko poza granice Niemiec. Obok pochowane zostały jego żona Johanna i córka Johanna (1900-1935), która pełniła funkcję jego sekretarki.
Na cmentarzu odnajdziemy także nagrobek Hannsa Fechnera (1860 – 1931) i jego żony Hannah (1865 – 1934). Hanns Fechner był znanym malarzem, grafikiem, portrecistą pruskiego dworu królewskiego, profesorem berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. Był członkiem honorowym „Stowarzyszenia Artystycznego Św. Łukasza w Szklarskiej Porębie”. Hannach Fechner spędziła dwadzieścia lat na misji katolickiej w Indiach, zakładając tam wiele szkół i przedszkoli. Po powrocie z misji propagowała pod Szrenicą indyjską kulturę.
Na cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej pochowani byli malarze Georg Wichmann i Hans Oberländera. Ich groby nie zachowały się. Niedaleko od bocznej bramy cmentarnej odnajdziemy nagrobki Maxa Schlickera i Gustava Bertholda. Pierwszy był właścicielem znanej winiarni i hurtowego składu win. Winiarnia była miejscem spotkań artystów i literatów. Gustav Berthold był dyrektorem i dyrygentem stojącej na wysokim poziomie tutejszej orkiestry uzdrowiskowej.
Bolesławiec / Bunzlau
Stary cmentarz ewangelicki położony jest przy ul. Ptasiej. U jego południowej strony stała nieistniejąca dzisiaj kaplica ewangelicka. Obecnie cmentarz jest częściowo zniszczony. Zachowało się dość dużo oryginalnych niemieckich nagrobków, resztę użyto m. in. przy budowie pobliskiego ogrodzenia. W centrum cmentarza znajduje się pomnik żołnierzy niemieckich poległych w I Wojnie Światowej z tekstem: DEM ANDENKEN DER GEFALLENEN 1914-1918 (Pamięci poległych 1914-1918).
Płakowice / Plagwitz
Cmentarz ewangelicki w Płakowicach – Lwówku Śląskim to wyjątkowe miejsce. Przed wojną chowani tu byli mieszkańcy Płakowic, ale i pensjonariusze zlokalizowanego tu ośrodka dla umysłowo i psychicznie chorych. Niektórzy wskazują, iż mogli tu być chowani także żołnierze z czasów wojny prusko–austriackiej. Po dziś dzień na cmentarzu zachował się fragment bramy wejściowej – dwa kamienne filary. Na jednym z nich widnieje krzyż. Natknąć się można również na kilka tablic nagrobnych, ale chyba tylko jedną czytelną. Szeroka aleja starych drzew wiedzie nas do jego centralnej części, na której pozostał fundament jakiegoś większego pomnika. Być może był to tak powszechny wówczas pomnik poległych w I Wojnie Światowej mieszkańców dawnego Plagwitz, a być może inny ważny pomnik. Pewnym jedynie jest, iż na cmentarzu tym znajdowała się kaplica, jednak ta nie przetrwała. Miejsce to z pewnością jest wyjątkowe i warte odwiedzenia
Kamienna Góra / Landeshut
W Kamiennej Górze (Landeshut), przy ulicy Piastowskiej, na północno-wschodnim stoku Góry Kościelnej (zwanej także Górą Parkową), w sąsiedztwie zabytkowego, XVIII- wiecznego kościoła pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej (wzniesionego pierwotnie jako ewangelicki Kościół Łaski-Gnadenkirche), znajduje się w miejscu chętnie odwiedzanego przez mieszkańców miasta parku. Gdyby nie zachowany w pobliżu kościoła grobowiec, kilka nagrobnych płyt wmurowanych w ściany świątyni, a także tablica upamiętniająca przeszłość tego miejsca, zapewne niewielu ze spacerujących tu osób wiedziałoby, że jest to dawny cmentarz protestancki.
Cmentarz ewangelicki przy Kościele Łaski został założony w XVIII wieku i funkcjonował od 1720 roku praktycznie do końca II Wojny Światowej. Niestety w 1957 roku, decyzją ówczesnych władz, jego teren został splantowany, a nagrobki usunięto, prawie na pewno nie przeprowadzając cale ekshumacji, albo wykonując ją w sposób niemal symboliczny. Nekropolie przekształcono w park. Obecnie upamiętnia ją współczesna tablica w języku polskim i niemieckim.
Kopaczów / Oberullersdorf
Trudno jest pozyskać więcej informacji na temat tego ewangelickiego cmentarza, który posiada zachowane płyty nagrobne. Wśród nich barokowe epitafium Johanne Eleonore Grünmaldin, żony Gottlieba, zmarłej 12 kwietnia 1692 roku, grobowiec rodziny Gäntzer czy nagrobek Maxa Jautze (1900-1929). Na cmentarzu znajduje się też pomnik poległych w trakcie I wojny światowej.
Wojcieszyce / Voigtsdorf (im Gebiet Jelenia Gora)
Cmentarz ewangelicki w Wojcieszycach założono w 1841 roku. Do 1945 roku wieczny spoczynek znalazło tu około tysiąca wiernych kościoła ewangelicko-augsburskiego. Otoczony murem cmentarz położony jest na niewielkim wzniesieniu tuż przy drodze krajowej nr 3. W latach powojennych jak większość starych nekropolii uległ dewastacji, po czym ślady zniszczeń przykryła bujna roślinność. W 2000 roku teren uporządkowano. Wycięto samosiejki. Niestety usunięto też prawie wszystkie nagrobki. W chwili obecnej znajdują się tu tylko trzy zrujnowane kaplice grobowe oraz płyta nagrobka Heinricha Zelera (1866-1941) – ostatniego proboszcza ewangelickiej parafii w Wojcieszycach. Sam cmentarz zamieniono na Park Pokoju.
Gierczyn / Giehren
Miejscowość położona na północnym zboczu Grzbietu Kamienieckiego w gminie Mirsk. Na skraju wsi, przy drodze w stronę Przecznicy znajdziemy stary cmentarz ewangelicki. Trudno dziś powiedzieć kiedy został założony. Źródła wspominają, że drewniany kościół ewangelicki w Gierczynie wzniesiono w 1742 roku, więc być może pochówki luteran zaczęły się już w XVIII wieku. Dziś cały cmentarz skrywa zagajnik. Przy drodze można zauważyć słupy – pozostałość po bramie.
Pielgrzymka / Pilgramsdor
Cmentarz wokół kościoła pod wezwaniem św. Jana Nepomucena w Pielgrzymce został założony prawdopodobnie w XIII wieku. Kościół w latach 1524-1945 należał do ewangelików. Na dawnym cmentarzu znajduje się pomnik upamiętniający poległych w I wojnie światowej postawiony w 1921 roku. Kilka współczesnych kamiennych krzyży upamiętnia również pochowanych tutaj ewangelików.
Leśna / Marklissa
Wędrując śladami dawnych niemieckich nekropolii, tym razem dotarliśmy do Baworowa. Niegdyś była to samodzielna wieś, dziś jest częścią Leśnej. Zachowały się tu pozostałości cmentarza ewangelickiego, na którym spoczywają doczesne szczątki dawnych mieszkańców Baworowa i Smolnika. Losy poniemieckich cmentarzy po 1945 roku były zwykle bardzo podobne. Cmentarz na przedmieściach Leśnej nie wyróżnia się niczym szczególnym. Może jedynie tym, że praktycznie nikt tu już nie zagląda a sama nekropolia z wolna znika wśród zarośli. Dawni mieszkańcy tych terenów, mówili innym językiem, często wyznawali inną religię. Samych nagrobków zachowało się już niewiele. Inskrypcje w zdecydowanej większości są już nieczytelne. Jedyna zachowana znajduje się na nagrobku Paula Röslera ur.31.08.1880, zm. 22.04.1941. Miejsce jednak ma w sobie coś z fascynującego klimatu. Warto je odwiedzić zanim całkiem pochłonie je bujna roślinność. Z pojedynczych nagrobków już wyrastają drzewa.
Kliczków / Klitschdorf
Stary i zniszczony ewangelicki cmentarz dawnych mieszkańców przedwojennego Kliczkowa ma dziś zaledwie kilka zachowanych płyt nagrobnych.
Bolesławiec / Bunzlau
Stary cmentarz katolicki przy ulicy Lubańskiej powstał na początku XX wieku. Jego niewielkie rozmiary świadczą o niewielkiej ilości wiernych wyznania katolickiego. Zachowały się na nim stare mogiły (najstarsze z 1918 roku). Po wojnie służył do połowy lat 50-tych społeczności polskiej. Pochowani byli na nim żołnierze II Armii Wojska Polskiego oraz jeńcy włoscy.
Miedzianka / Kupferberg
We miejscowości Miedzianka (Kupferberg), dawnym miasteczku, obecnie zdegradowanym do roli niewielkiej wsi (powiat karkonoski – gmina Janowice Wielkie), przy bocznej drodze, wiodącej w kierunku grobowca i pozostałości leśniczówki Hugo Ueberschaera, znajdują się pozostałości dużego cmentarza ewangelickiego. Jest to XIX – wieczna nekropolia, użytkowana do 1946 roku. W drugiej połowie XX wieku większość płyt nagrobnych została rozkradziona. Do dziś zachowały się jedynie nieliczne obeliski pozbawione tablic, obudowy grobów oraz ruiny większych grobowców, zlokalizowanych na tyłach cmentarza.
Brody / Pförten
Cmentarz usytuowany jest przy wjeździe do miasta Brody od strony Lubska. Charakteryzuje go podłużny prostokątny kształt i dzieli na pół aleja lipowa. Pierwszych pochówków na terenie cmentarza w Brodach dokonano w II połowie XVIII wieku. Kolejne zachowane nagrobki pochodzą z 1775, 1789 i 1805 roku. Kilka grobowców pochodzi z początku XIX wieku (1807, 1809, 1816). W połowie XIX wieku cmentarz miał już charakter gminny i obsługiwał dwie sąsiadujące wsie: Brody (niem. Pförten) i Nabłoto (niem. Nahberg). Zajmował około połowy obecnego terenu. Później został poszerzony w kierunku wschodnim. Na początku XX wieku teren ogrodzono parkanem z drewnianych krat pomiędzy granitowymi słupami, a obrzeża obsadzono drzewami. Cmentarz użytkowany był jako ewangelicki gminy Pförten do początku 1945 roku. Pierwsze powojenne pochówki miały miejsce w 1947 roku. Początkowo wykorzystywane były wolne kwatery we wschodniej części, później zaczęto posuwać się w kierunku zachodnim. Równocześnie rozpoczęła się dewastacja starej części cmentarza – ograbiono go niestety z wielu elementów kamieniarskich. Pomimo tego, na terenie cmentarza zachowały się liczne nagrobki (w całości lub części), w tym – krzyże i płyty żeliwne. Ocalała również późnobarokowa płyta wykonana z piaskowca, przeniesiona w 4 ćwierćwieczu XX wieku z kościoła. W zachodniej najstarszej części zachowały się wieloosobowe ogrodzone kwatery. Cmentarz wraz z poszczególnymi pomnikami nagrobnymi, krzyżami żeliwnymi i ogrodzeniami jest objęty ochroną prawną potwierdzoną w rejestrze zabytków.
Grotów / Gräfenhain
Stary ewangelicki cmentarz w Grotowie (Friedhof Modderwiese) zajmuje obszar hektara. Funkcjonował on do końca II Wojny Światowej. Nieznana jest data jego powstania. Wiadomo, że najwcześniejszy spośród czytelnych nagrobków pochodzi z 1853 roku. W archiwach można znaleźć informację, że do obecnej wielkości został powiększony poprzez zakup jednomorgowej działki od Leopolda Schulza w 1897 roku. Sam Grotów założono w 1702 roku, na starych mapach zachował się ślad wcześniejszego cmentarza.
Surowa / Syrau
Ewangelicki cmentarz z II połowy XIX wieku, usytuowany jest poza miejscowością wśród pól i przylega w części północnej do lasu. Założony został na planie prostokąta o powierzchni ok.0,40 ha. Po II wojnie światowej został zniszczony. Oprócz alei drzew prowadzącej do jego początku zachowało się wiele różnych nagrobków i kilka betonowych obramowań.
Cmentarz był porządkowany przez polsko-niemiecką grupę mieszkańców pogranicza w marcu 2024 roku, dzięki czemu zyskał na atrakcyjności. Uporządkowano teren dojściowy, wyczyszczona zarośla i przede wszystkim wyczyszczono wiele płyt nagrobnych (niektóre posiadają przepiękne rzeźbione zdobienia).
Żarki Wielkie / Großsärchen
Cmentarz ewangelicki z II połowy XIX wieku, położony jest za miejscowością, z dwóch stron otoczony polami a od wschodu przylega do lasu. Rozplanowany na rzucie prostokąta o powierzchni ok.1,00 ha, z krzyżującymi się alejami i drogą. Po wysiedleniu Niemców w 1945 roku opuszczony, po czym częściowo zaadaptowany na potrzeby miejscowej ludności. Zachowała się fragmentarycznie aleja lipowo-bukowa oraz liczne nagrobki i mogiły.
Kadłubia / Goldbach
Cmentarz ewangelicki z XIX wieku, ulokowany poza miejscowością w otoczeniu pól uprawnych. Założony na rzucie prostokąta o powierzchni ok 0,30 ha. Po II Wojnie światowej opuszczony, zdewastowany i z czasem całkowicie zapomniany. Zachowało się kilka słupów ogrodzeniowych, kilkanaście czytelnych płyt nagrobnych i mogił. Cmentarz był porządkowany przez polsko-niemiecką grupę mieszkańców pogranicza w październiku 2024 roku, dzięki czemu stał się bardziej dostępny.
Olszyniec / Wellersdorf
Cmentarz ewangelicki z początku XX wieku, położony jest przy głównej drodze prowadzącej przez Olszyniec. Założony na rzucie prostokąta o powierzchni ok 0,45ha. Po II wojnie światowej opuszczony i zdewastowany. Zachowało się częściowo zniszczone mauzoleum rodziny Zehe. Na terenie cmentarza, z zachowaną aleją, wśród bujnej roślinności widać groby w układzie rzędowym porośnięte bluszczem oraz kilkanaście czytelnych nagrobków
Nowa Rola / Niewerle
Przez stulecia, zgodnie z tradycją, przykościelny cmentarz w Nowej Roli był miejscem pochówków dla wszystkich członków całej parafii noworolskiej. Skupiała ona do 1945 roku aż siedem wsi: Nową Rolę, Drzeniów, Świbinki, Grabów, Czerną, Chlebice i Bronice. Z początkiem XIX wieku cmentarzyk ów stał się bardzo ciasny, zaczęło brakować miejsca na nowe pochówki. Z inicjatywy ówczesnego proboszcza Johanna Lorenza Landgory (1796-1836), 6 stycznia 1827 roku – 25 parafian z Nowej Roli postanowiło podjąć działania o utworzenie nowego cmentarza. Wynikiem ich starań, rok później zwołane zostało we wsi spotkanie zainteresowanych stron z powiatowym komisarzem rządowym Gerike z Żar. Zaproszono na nie przedstawicieli wszystkich wsi przynależnych do parafii, a także przedstawicieli rycerskich majątków (nie stawili się jednak właściciele dóbr z Drzeniowa, Świbinek i Czernej).
Komisarz rządowy Gerike przedstawił już przygotowane plany i zaprezentował wybrane miejsce przyszłej nekropolii wiejskiej, które to miejsce zresztą sam wybierał. Miało być ono zlokalizowane poza wsią przy starym trakcie do Drzeniowa po jego lewej stronie. Nowy cmentarz według planów miał kształt prostokąta o wymiarach 220 stóp (ok. 67 m) i szerokość 170 stóp (ok. 52 m) i musiał być bezwzględnie ogrodzony. Wejście na cmentarz zapewniała duża brama wynosząca szerokość 8 stóp i 6,5 stóp wysokość, co w przybliżeniu odpowiada obecnym wymiarom 1,95 m wysoka x 2,40 m szeroka.
Naprzeciw wejścia na teren nekropolii miał stanąć szachulcowy budynek z dachem krytym dachówką. Ta kaplica cmentarna już dzisiaj nie istnieje, nie zachowały się nawet jej szczątki , miała mieć 18 x12 stóp (ok. 5,40m x 3,60m).
Naturalnie nowy cmentarz wymagał kosztów, zatem zostały one proporcjonalnie podzielone na wszystkie parafialne wsie. Dla Nowej Roli oszacowano 15 talarów gotówki. Nie podano, jak powinno ową kwotę zebrać, czy to z poboru, czy z podatków wiejskich. Niezbędne drewno powinno być dostarczane bezpłatnie przez wszystkie uczestniczące społeczności. Cieśli Gründelowi z Grabowa zlecono wykonanie wszystkich niezbędnych prac przy płocie pod nadzorem dziedzica dóbr Nowej Roli. Na nowym cmentarzu zaplanowano również zasadzenie drzew morwowych. Opiekę nad nimi powierzono noworolskiemu nauczycielowi, który również zobowiązany został bieżącej lustracji cmentarza i zgłaszania niezwłocznie niezbędnych napraw do parafii i proboszcza.
Datę 20 czerwca 1828 należy uznać za rok założenia cmentarza w Nowej Roli, gdyż prace ruszyły niezwłocznie i ukończono je zapewne kilka miesięcy później. Kiedy i kogo pierwszego pochowano na nowym cmentarzu nie wiemy. Ustalono, że z tą chwilą parafianie nie mogą chować swych bliskich wokół kościelnego cmentarza. Ci którzy dysponowali niewykorzystanymi grobowcami rodzinnymi przy kościele otrzymali dyspensę obowiązującą jednak nie dłużej niż dziesięć lat. Umożliwiono też przenoszenie starych grobów na nowy cmentarz.
W 1873 roku lustracja kościelna wykazała, że oprócz cmentarza w Nowej Roli istniał także cmentarz w Bronicach. Zapewne w tym okresie powstały też cmentarze w innych wsiach parafialnych. Wsie Świbinki i Drzeniów chowały swoich zmarłych w Nowej Roli do 1945 roku ze względu na lokalną bliskość.
Dzisiaj przedwojenny ewangelicki cmentarz niemiecki, a właściwie jego resztki, ukryty jest na tyłach współczesnego cmentarza polskiego, w wysokich drzewach i gęstych krzakach samosiewu. Zachowało się na nim dość sporo nagrobków i tablic z nazwiskami zmarłych.
Zittau
Cmentarz żydowski w Zittau przy Görlitzerstr. 67 zajmuje 1020 m² i znajduje się na nim ponad 60 nagrobków. W połowie XIX wieku w mieście osiedlili się Żydzi, tworząc gminę izraelską, która została uznana w 1885 roku. Sam cmentarz został założony w 1887 roku. W 1948 roku postawiono tu kamień pamiątkowy ku pamięci 40 zamordowanych żydowskich obywateli miast Zittau i Löbau. Opiekę nad cmentarzem sprawują miasto Zittau i ośrodek społeczno-kulturalny Hillersche Villa we współpracy ze społecznością żydowską Drezna.
Görlitz cm. Żydowski
Cmentarz żydowski w Görlitz znajduje się przy Biesnitzerstr. W 1847 roku w Görlitz powstała gmina żydowska i dwa lata później założyła swój cmentarz na którym pierwszy pochówek odbył się w 1852 roku. W 1860 roku cmentarz powiększono do 4683 m². Po 1945 roku na cmentarzu nadal odbywały się pochówki. Zachowała się XIX-wieczna sala cmentarna. Cmentarz był restaurowany około 1990 roku. W 2010 roku ze środków Old Town Million sfinansowano naprawę ogrodzenia. 1 września 2015 roku w tylnej części cmentarza odsłonięto siedem żelaznych tablic z nazwiskami i datami 148 poległych z pod obozu koncentracyjnego w Görlitz.
Görlitz cm. Świętego Mikołaja
Nikolaifriedhof był głównym miejscem pochówku w mieście Görlitz od jego założenia w XII wieku aż do otwarcia cmentarza miejskiego w 1847 roku. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1305 roku w najstarszej księdze miejskiej Görlitz. Ze względu na bogatą kolekcję nagrobków i epitafiów z początku XVII wieku do połowy XIX wieku oraz domów krypt z XVII i XVIII wieku uznawany jest za rzadki przykład nowożytnej protestanckiej kultury cmentarnej. Od 1996 roku wraz z kościołem św. Mikołaja i Grobem Świętym wchodzi w skład Ewangelickiej Fundacji Kultury w Görlitz. Od 2000 roku liczne prace renowacyjne na cmentarzu finansowane były przez Fundację Stare Miasto w Görlitz ze środków „Altstadtmillion”. Charakterystyczne jest to, że zaprojektowano go jako piękne, ciche miejsce, zgodnie z żądaniem Marcina Lutra. Miejsca pochówku miały służyć kontemplacji śmierci, Sądu Ostatecznego i Zmartwychwstania. Zgodnie z ideą reformatora wiele nagrobków i epitafiów ukazuje przemijanie życia ziemskiego. Wzywają do kontemplacji religijnej i wskazują na fundamentalne znaczenie błogosławionej śmierci.
Zachowało się tutaj około 850 nagrobków i epitafiów. Pochodzą one z okresu od początków XVII wieku do połowy XIX wieku. Stylistycznie nagrobki można zaliczyć do manieryzmu, baroku i rokoka, a także do klasycyzmu. Późniejsze nagrobki ukazują formy romantyzmu i rodzącego się historyzmu. O ile do początków XIX wieku nagrobki wykonywano z piaskowca śląskiego, o tyle w kolejnych dziesięcioleciach panowała tendencja w kierunku bardziej miękkiego piaskowca połabskiego i żeliwa z naniesionymi literami. Szczególnie grobowce z XVII i XVIII wieku charakteryzują się obszernymi inskrypcjami, z których część ma charakter religijny, a częściowo biograficzny. Ich program obrazowy ukazuje szeroki repertuar motywów przemijania.
Görlitz cm. miejski
Cmentarz miejski jest największym obiektem cmentarnym w mieście Görlitz. Znajduje się na północy miasta, powstał w 1847 roku i od tego czasu był kilkukrotnie rozbudowywany. Zespół cmentarny podzielony jest na dwie części – nowy i stary cmentarz. Gdy w połowie XIX wieku cmentarz św. Mikołaja nie wystarczał już rozwijającemu się miastu, miasto zbudowało nowy cmentarz na północ od cmentarza św. Mikołaja. Obiekt ukończono w 1847 roku. Pierwsze miejsce pochówku na cmentarzu odnalazł były burmistrz Görlitz Gottlob Ludwig Demiani. Zmarł w 1846 roku i do czasu ukończenia budowy nowego cmentarza został tymczasowo pochowany w innym miejscu. Stara sala uroczystości została otwarta w 1874 roku. Zespół cmentarny zajmuje łącznie 28 hektarów. Wzdłuż głównych alejek i na zewnętrznym murze znajduje się wiele wspaniałych grobów rodzinnych. Do początków XX wieku pochówki odbywały się głównie w formie pochówków ziemnych. Po wejściu w życie pruskiego prawa kremacyjnego w 1911 roku kremacja wzrosła.
Zachowane są tutaj 6ważne historycznie miejsca pochówku burmistrzów i znanych osobistości ze świata biznesu, sztuki i kultury. Spadek liczby ludności miasta doprowadził także do przebudowy większych części cmentarza. Duża część została przekształcona w obiekty o charakterze parkowym. Na niektórych wyrównanych polach grobowych rozwinęła się różnorodna flora i fauna. Dzięki celowemu sadzeniu ponownie rosną rodzime storczyki, dzikie pierwiosnki, lilie turkusowe i foki Salomona. Wilgi, słowiki, nietoperze i puszczyki to tylko niektóre ze zwierząt, które znalazły swój dom na tym cmentarzu.
Herrnhut
Herrnhuter Gottesacker to cmentarz, który powstał jako cmentarz Braci Morawskich około 1730 roku. W odróżnieniu od barokowej kultury cmentarnej, charakteryzuje się podkreśloną prostotą projektu (jednolite rozmiary grobów). Cmentarz nie tylko stał się wzorem dla cmentarzy gminnych gmin córek Moraw, ale został intensywnie przyjęty przez reformatorów cmentarnych na początku XX wieku, co wpłynęło na jego estetykę do dnia dzisiejszego.
Zittau – cmentarz maryjny
Cmentarz maryjny, który jest nie tylko najstarszym cmentarzem w Zittau, ale dziś także najważniejszym miejscem pochówku religijnego w mieście, otacza kościół Frauenkirche. Zarządzany jest przez Wspólnotę Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego. Na zewnętrznych ścianach kościoła i na cmentarzu znajdują się liczne pomniki nagrobne z XVII-XX wieku. Wśród nich znajduje się pomnik Georga Ernsta Eichnera na południowej ścianie kościoła, datowany na 1703 rok. Składa się z epitafium z piaskowca o szerokiej podstawie, na którym ułożone są dwie tablice inskrypcyjne otoczone palmami i bocznymi wąsami akantu. Struktura przedstawia Boga Ojca w formie płaskorzeźby pomiędzy dwoma kartuszami.
Na cmentarzu maryjnym zachowało się epitafium mistrza szklarza Franza Heintze z 1627 roku. Najbardziej znanym grobem jest grób architekta i budowniczego Carla Augusta Schramma (1807–1869).
Bautzen
Cmentarz żydowski w Bautzen położony jest w dzielnicy Gesundbrunnen przy Muskauerstr. 67 i zajmuje 1295 m². Zachowały się tu 22 nagrobki. Cmentarz powstał około 1900 roku. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1906 roku (Moritz Zander). W czasie I wojny światowej w lewej, tylnej części cmentarza pochowano także czterech rosyjsko-żydowskich jeńców wojennych i robotników przymusowych. W czasie II wojny światowej pochowano ponad 200 robotników przymusowych, dla których znajduje się grób z inskrypcją.